Cuộc đời Diébédo Francis Kéré: giảng viên Havard, kiến trúc sư châu Phi đầu tiên đạt giải Pritzker - “Nobel Kiến trúc”

Giải thưởng kiến trúc Pritzker là giải thưởng thường niên của quỹ Hyatt để vinh danh một kiến trúc sư còn sống với những đóng góp của họ. Giải thưởng này được Jay A. Pritzker lập ra từ năm 1979 và được điều hành bởi dòng họ Pritzker. Đây là giải thưởng cao quý nhất trên thế giới về kiến trúc, được xem như giải “Nobel Kiến trúc”.

Ngày 15/3/2022 vừa qua, giải thưởng Kiến trúc Pritzker lần thứ 44 đã vinh danh Kiến trúc sư, nhà giáo dục, nhà hoạt động xã hội Diébédo Francis Kéré, người mang đến làn gió mới cho những quốc gia nghèo với triết lý “kiến trúc vị nhân sinh”. Diébédo Francis Kéré là người thứ 51 vinh dự nhận giải thưởng “Nobel Kiến trúc” năm nay và cũng là KTS châu Phi đầu tiên đạt danh hiệu cao quý này.

Chủ tịch Pritzker, ông Tom Pritzker đánh giá cao những gì KTS Kéré đã làm được trong sự nghiệp của mình: “Ở Francis Kéré có sự hiện diện của kiến trúc tiên phong, bền vững với trái đất và cư dân, những người có cuộc sống nghèo khó. Ông ấy là KTS, là người phục vụ bình đẳng, cải thiện cuộc sống cho vô số cư dân ở những vùng đất tưởng chừng như bị lãng quên”. Chủ tịch giải thưởng Kiến trúc còn nói thêm: “Thông qua những tòa nhà mà ông ấy thực hiện, vẻ đẹp, sự khiêm tốn, táo bạo, sáng tạo cũng như bằng sự toàn vẹn của kiến trúc và phong cách riêng của mình, Kéré đã đề cao sứ mệnh của Giải thưởng một cách đầy tinh tế”.

Với hoạt động kiến trúc vì cộng đồng, đặc biệt ở những quốc gia nghèo khó, trải qua nhiều khó khăn, Francis Kéré đã được tôn vinh vì biết cách “kết hợp những vật liệu địa phương, xây dựng những cơ sở hiện đại có giá trị vượt qua cả kiến trúc, giúp phục vụ và ổn định tương lai của cộng đồng”.

KTS Diébédo Francis Kéré - Chủ nhân của giải Pritzker 2022 chia sẻ: “Tôi lớn lên ở nơi không có đến một trường mẫu giáo, nhưng cộng đồng chính là gia đình lớn, chăm sóc cho nhau, ngôi làng là sân chơi. Tôi nhớ căn phòng mà bà tôi thường ngồi và kể chuyện, chỉ có chút ánh sáng lọt qua, trong khi chúng tôi ngồi túm tụm gần nhau nghe giọng của bà ở căn phòng nhỏ mà tôi cảm thấy an toàn. Đó là cảm nhận đầu tiên của tôi về kiến trúc”.

Diébédo Francis Kéré sinh năm 1965 tại Gando, Burkina Faso – một trong những quốc gia nghèo nhất và có trình độ học vấn thấp nhất thế giới, một vùng đất thiếu trầm trọng nước sạch, điện dân dụng và cơ sở hạ tầng, chưa nói đến kiến trúc.

Ông là con trai trưởng của trưởng làng tại Gando và may mắn là người đầu tiên được tới trường. Nhưng làng ông không có trường học. Để đến được với cái chữ, ông rời gia đình khi chỉ mới 7 tuổi, lên thành phố ở với chú.

Cảm nhận đầu tiên của Féré về kiến trúc chính là lớp học tồi tàn, thiếu thông gió và ánh sáng, với hơn một trăm học sinh phải ngồi học hàng giờ trong điều kiện khí hậu khắc nghiệt. Có lẽ vì vậy, bản thân ông luôn mong muốn mang đến những gì tốt đẹp nhất cho các vùng nghèo khó thông qua kiến trúc.

Năm 1985, ông đến Berlin nhận học bổng nghề mộc từ tổ chức Carl Duisberg Society (Đức), ban ngày học lợp mái nhà, làm đồ nội thất và lên lớp trung cấp vào ban đêm. Năm 1995, ông được nhận học bổng tại trường Technische Universität Berlin (Đại học Kỹ thuật Berlin, Đức), tốt nghiệp năm 2004 với bằng cấp cao về kiến trúc.

Với những ấp ủ khi còn trẻ về một ngày sẽ mang đến không gian tốt hơn cho trường học, đặc biệt những vùng kinh tế khó khăn, khí hậu khắc nghiệt, để việc dạy và học trở nên thú vị hơn, năm 1998 ông đã thành lập Quỹ Kéré để gây quỹ và vận động xây dựng lớp học thoải mái dành cho trẻ em.

“Tôi hi vọng có thể thay đổi những khuôn mẫu, thúc đẩy mọi người mơ ước và vượt qua rủi ro. Không phải vì giàu nên mới lãng phí vật chất, cũng không phải vì bạn nghèo mà không tạo ra những thứ chất lượng, […] Mọi người đều xứng đáng có được những thứ chất lượng, xứng đáng với sự sang trọng và thoải mái. Chúng tôi đều có chung mối quan tâm về khí hậu, về dân chủ và cả những điều thiếu thốn”, vị KTS chia sẻ.

Tòa nhà đầu tiên của ông – Trường tiểu học Gando hoàn thành vào 2001, được xây dựng bởi những người dân quê hương ông, và được thi công hoàn toàn bằng tay, dưới sự hướng dẫn của kiến ​​trúc sư bởi các vật liệu bản địa và kỹ thuật hiện đại. Dự án này đã mang đến cho ông Giải thưởng Aga Khan về Kiến trúc năm 2004, và dẫn đến sự ra đời của công ty Kéré Architecture của ông ở Berlin, Đức vào năm 2005.

Trường tiểu học Gando (2008).

Trường tiểu học Gando (Burkina Faso)

Trường tiểu học Gando (Burkina Faso)

Tiếp nối thành công này, Francis Kéré tiếp tục triển khai những dự án “vị nhân sinh” với các cơ sở y tế, trường tiểu học, trung học khắp những vùng đất nghèo như Burkina Faso, Kenya, Mozambique và Uganda.

Chính vì vậy, ông ấy đã làm việc ở những quốc gia bị thiệt thòi với nhiều khó khăn và nghịch cảnh, nơi không có kiến trúc và cơ sở hạ tầng và xây dựng nên những ngôi trường đương đại, các cơ sở y tế, nhà ở chuyên nghiệp, các tòa nhà dân sự và không gian công cộng. Đôi khi ở những vùng đất mà tài nguyên mỏng manh, thì tình đồng nghiệp là động lực quan trọng và chính điều ấy đã được thể hiện trong các tác phẩm Kéré, tạo nên giá trị vượt quá cả giá trị của bản thân công trình ấy. Kiến trúc của Diébédo Francis Kéré là sự hòa quyện tri thức khoa học, công nghệ và truyền thống địa phương một cách bản địa, đặc sắc. Các công trình của ông cũng hướng tới công bằng xã hội, kết hợp các giải pháp sử dụng các vật liệu địa phương một cách thông minh để phù hợp và ứng phó được những khắc nghiệt của khí hậu bản địa.

Chính vì vậy, cách thể hiện thơ mộng về ánh sáng luôn có sự nhất quán trong các dự án của Kéré. “Những tia những lọc vào các tòa nhà, sân chơi, không gian đệm, bất chấp khí hậu khắc nghiệt giữa trưa, mang đến không gian yên bình, sum vầy”.

Ngoài trường học và cơ sở y tế, Kéré cũng thực hiện nhiều dự án khác tại châu Phi bao gồm hai tòa nhà quốc hội: tòa nhà Quốc hội Burkina Faso (Ouagadougou, Burkina Faso) và tòa nhà Quốc hội Benin (Porto-Novo, Cộng hòa Benin); TStartup Lions Campus (2021, Turkana, Kenya), một khuôn viên công nghệ thông tin và truyền thông, Viện Công nghệ Burkina (Giai đoạn I, 2020, Koudougou, Burkina Faso) bao gồm các bức tường đất sét có thể làm mát.

Với lối kiến trúc bắt nguồn sâu xa từ những kinh nghiệm và vốn sống của mình ở Gando, Kéré đã truyền tải văn hóa truyền thống Tây Phi ra thế giới, đặc biệt là thực hành “giao tiếp dưới gốc cây thiêng để trao đổi ý tưởng và trò chuyện”. Trên thực tế, năm 2017 tại Serpentine Pavilion, KTS người Gando đã tưởng tượng ra cấu trúc giống hình cây với một mái nhà tách rời và những bức tường cong được tạo thành từ các mô-đun màu chàm hình tam giác, màu đại diện cho sức mạnh trong nền văn hóa của ông. Bên trong pavilion, nước mưa được dẫn vào trung tâm, làm nổi bật hiện trạng khan hiếm nước trên toàn thế giới.

Serpentine Pavilion 2017

Bên cạnh những hoạt động kiến trúc thiết thực ở châu Phi, ông cũng ghi dấu ấn đáng kể ở Đan Mạch, Đức, Ý, Thụy Sỹ, Vương quốc Anh và Hoa Kỳ.

Một số dự án nổi tiếng khác của ông còn có Xylem Léo Doctors’ Housing (2019, Léo, Burkina Faso), Trường trung học Lycée Schorge (2016, Koudougou, Burkina Faso), Vườn quốc gia Mali (2010, Bamako, Mali) và Làng Opera (Giai đoạn I, 2010, Laongo, Burkina Faso).

Trong sự nghiệp của mình, ông cũng đi thỉnh giảng tại nhiều trường đại học lớn như Trường Đại học Harvard, Trường Kiến trúc Yale. Ông cũng là thành viên danh dự của Viện Kiến trúc Hoàng gia Canada (2018) và Viện Kiến trúc Hoa Kỳ (2012) và là thành viên điều lệ của Viện Kiến trúc Hoàng gia Anh (2009).

Tổng hợp/CNN, Pritzker Architecture Prize và Kiến Việt.