Doanh nghiệp gia đình Nhật Bản: Khi “cha truyền con nối” không còn là lối đi duy nhất
Trên khắp nước Nhật, nhiều chủ doanh nghiệp lớn tuổi đang đối mặt cùng lúc hai thách thức: con cái không muốn tiếp quản công ty và thuế thừa kế ở mức cao kỷ lục.
Tại một đất nước vốn coi việc nối nghiệp gia đình là truyền thống bất di bất dịch, chuyện bán công ty từng là điều khó chấp nhận. Nhưng thời thế đã thay đổi. Việc chuyển giao quyền sở hữu cho các quỹ đầu tư tư nhân dần trở thành lựa chọn phổ biến, thậm chí được xem là hướng đi an toàn cho tương lai.
Gánh nặng thuế thừa kế
Theo Bain & Co., tổng giá trị giao dịch của các quỹ đầu tư tư nhân tại Nhật đã vượt 3.000 tỷ yên mỗi năm trong suốt bốn năm liên tiếp. Dữ liệu của PitchBook cũng ghi nhận, các thương vụ mua bán và sáp nhập tại Nhật tăng hơn 30% so với cùng kỳ, đạt gần 30 tỷ USD.
Phần lớn những thương vụ này đến từ các doanh nghiệp gia đình đang tìm đường thoát khỏi bài toán kế nghiệp và thuế thừa kế. Ông Jun Tsusaka, Giám đốc điều hành Nippon Sangyo Suishin Kiko, chia sẻ về một khách hàng 61 tuổi: “Tôi đã làm việc cả đời, nhưng con tôi không muốn tiếp tục. Vậy nên, bán công ty là cách tôi chọn.”
Nhật Bản hiện áp mức thuế thừa kế cao nhất thế giới, lên tới 55% với tài sản lớn. Người thừa kế chỉ có 10 tháng để nộp thuế, khiến nhiều gia đình buộc phải bán tài sản, thậm chí cả doanh nghiệp, để có tiền đóng thuế. Trong hoàn cảnh đó, bán công ty cho các quỹ đầu tư trở thành lựa chọn hợp lý nhất.
Hơn 90% doanh nghiệp vừa và nhỏ tại Nhật là doanh nghiệp gia đình. Theo Neuberger Berman, 65% thương vụ mua lại gần đây xuất phát từ việc thiếu người kế nghiệp. Diễn đàn Kinh tế Thế giới dự báo đến năm 2025, sẽ có khoảng 1,27 triệu chủ doanh nghiệp trên 70 tuổi không có người kế nhiệm — tương đương một phần ba số doanh nghiệp tại Nhật.
Khi tư duy dần thay đổi
Cách đây mười năm, việc bán công ty gia đình cho nhà đầu tư nước ngoài là điều không thể tưởng tượng. Ông Manoj Purush, đối tác M&A của Reed Smith, nói rằng trước kia các CEO Nhật chỉ muốn tìm nhà đầu tư trong nước. Nhưng ngày nay, họ đã cởi mở hơn và sẵn sàng hợp tác với các quỹ ngoại.
Sự thay đổi này một phần nhờ những thương vụ thành công như KKR mua lại Panasonic Healthcare năm 2013, sau đổi tên thành PHC Holdings và niêm yết năm 2021. Những kết quả tích cực giúp giới doanh nhân Nhật bớt e dè với nhà đầu tư toàn cầu.
Không chỉ thế hệ lớn tuổi, nhiều nhà sáng lập trẻ cũng chủ động bán doanh nghiệp khi phải đối mặt với tình trạng thiếu nhân sự quản lý và khoảng cách thế hệ. Ông Ryo Ohira, Giám đốc khu vực Đông Á của Neuberger Berman, cho biết xu hướng này chịu ảnh hưởng mạnh bởi “kỷ băng hà việc làm” – giai đoạn đầu thập niên 1990 khi nền kinh tế Nhật suy thoái, khiến một thế hệ lao động trung niên gần như biến mất khỏi thị trường.
Dòng vốn ngoại đổ mạnh
Ngoài vấn đề kế nghiệp, chính phủ Nhật cũng góp phần thúc đẩy làn sóng đầu tư tư nhân bằng loạt cải cách từ năm 2015. Các quy định mới yêu cầu doanh nghiệp có giám đốc độc lập và tăng áp lực cải thiện hiệu quả tài chính. Song song đó, nhiều tập đoàn lớn tiến hành tách bớt mảng kinh doanh kém hiệu quả để tái cơ cấu, mở ra cơ hội cho nhà đầu tư.
Đồng yên yếu cũng khiến tài sản tại Nhật trở nên hấp dẫn hơn. Từ đầu năm đến nay, đồng tiền này mất gần 4% giá trị so với USD, khiến các thương vụ định giá bằng đô la trở nên “hời” trong mắt nhà đầu tư quốc tế.
Ông Ryo Ohira cho biết, các quỹ đầu tư toàn cầu đang tăng tốc giải ngân để kịp đón cơ hội tại Nhật. Trong khi đó, mức lãi suất thấp trong nước giúp các thương vụ sử dụng đòn bẩy tài chính trở nên đặc biệt hấp dẫn.
Tuy nhiên, không ít chuyên gia cảnh báo về rủi ro “quá nóng”. Ông Jim Verbeeten, đối tác tại Bain & Co., nhắc lại bài học năm 2007 khi thị trường PE tại Nhật tăng vọt, giá bị đẩy lên quá cao và nhiều thương vụ sau đó không đạt kỳ vọng.
Hiện quy mô đầu tư PE của Nhật chỉ chiếm khoảng 0,4% GDP, thấp hơn Mỹ và châu Âu. Nhưng các chuyên gia tin rằng, với dân số già hóa và bài toán kế nghiệp chưa có lời giải, Nhật Bản vẫn sẽ là “mỏ vàng” của giới đầu tư tư nhân trong nhiều năm tới.
